Door nieuwe inzichten, dankzij onder andere Jaak Panksepp, kan agressie beter worden verklaard vanuit diverse emotionele systemen. In dit artikel bespreken we agressie uit frustratie en irritatie. Wat, in tegenstelling tot ‘prooiagressie’ naar soortgenoten – besproken in het vorige nummer -, meestal goed herkenbaar en herleidbaar is.
Gewelddadig verlopende conflicten tussen sociaal levende soortgenoten werden vanaf de jaren vijftig van de vorige eeuw door ethologen bij voorkeur aangeduid met de term ‘agonistisch gedrag’. Daaronder werd al het gedrag rondom het conflict meegerekend; óók het er aan voorafgaande dreigen met een aanval en de op volgende overwinning, vlucht of overgave. Al deze gedragingen hielden verband met elkaar, zo was de opvatting, en maakten onderdeel uit van algemene sociale ordeningsprincipes, zoals het vormen of in stand houden van een sociale rangorde. Hoewel de term nog steeds in gebruik is en nog veel biologen vanuit deze visie gedrag onderzoeken, heeft de integrale visie op emoties bij dieren van neuropsycholoog Jaak Panksepp de laatste tien jaar gezorgd voor een heroriëntering, waarbij agressie aanzienlijk beter en genuanceerder verklaard kan worden vanuit verschillende emoties, zoals woede, angst, affectie en lust. Door technische ontwikkelingen op het gebied van hersenonderzoek kon worden aangetoond dat emoties door dieren bewust beleefd worden en dat deze hun gedrag tot op grote hoogte motiveren. Emoties worden via verschillende neuronale netwerken (neural pathways) in samenspel met interne en externe sensorische waarnemingen en signalen in de hersenen opgeroepen en al dan niet zichtbaar geuit.
RAGE
Een van deze emotioneel-motivationele hersensystemen die Panksepp onderscheidt, is het RAGE systeem. Dit loopt van de mediale kern van de amygdala via de stria terminalis naar de mediale hypothalamus en het periaqueductale grijs (PAG). Wanneer dit netwerk wordt geprikkeld, ontstaat – zo weten we uit rapportage van mensen – een uiterst onaangenaam gevoel van intense woede of boosheid, dat zich kán uiten – maar zich niet noodzakelijkerwijs hóeft te uiten – in agressie. Proefdieren ervaren prikkeling van het RAGE systeem door middel van DBS (deep brain stimulation) ook als uiterst onprettig: zij proberen onmiddellijk – via een aan-uit-knop die zij kunnen bedienen – de elektrische stroom die deze emotie oproept, uit te zetten.
Spontaan
Het RAGE systeem kan spontaan geactiveerd worden zonder dat daar een leerproces – dat bepaalde verwachtingen creëert – aan te pas komt. Zo kan bijvoorbeeld een te hoge bloeddruk bij mensen zorgen voor lichtgeraaktheid of een slecht humeur. Bij honden komt – voor zover we dat weten althans – een permanent te hoge bloeddruk echter zelden voor. Wél een factor van belang is honger. Veel mensen en dieren raken veel sneller geïrriteerd en verliezen gemakkelijk hun zelfbeheersing wanneer ze honger hebben en niet kunnen of mogen eten. Aangezien de meeste honden niet aan zelfbediening mogen doen, is het zeker goed mogelijk dat honger een achterliggende oorzaak is van allerlei gesnauw en gegrauw. Is je hond chagrijnig en vermoed je dat hij honger heeft, geef hem dan gewoon wat te eten, ook al is het misschien nog niet zijn tijd (of verdeel het over meer porties op een dag). Daarmee voorkom je vaak de nodige ellende.
Irritatie huidoppervlak
Wat het RAGE systeem ook spontaan activeert, is irritatie van het huidoppervlak. Je kunt daarbij natuurlijk denken aan jeukende vlooienbeten of schurende tuigjes. Maar ook het afdoen van poten of het een hond langdurig op dezelfde plek aaien of kriebelen kan hem hevig irriteren en er voor zorgen dat hij, als hij zich er niet aan kan onttrekken, plotseling een snap uitdeelt. Veel mensen hebben de neiging om een hond gedachteloos lange tijd op één plaats te aaien, terwijl deze naast hen zit. Het heeft op mensen een kalmerend effect, maar een hond kan er juist gruwelijk genoeg van krijgen. Zorg dus altijd voor afwisseling van de plekjes waar je aait, en let op of je hond het écht wel fijn vindt.
Tekst: Elian Hattinga van ’t Sant
Het hele artikel lees je in Onze Hond 2019/5. Wil je nooit meer iets missen van Onze Hond? Neem dan een abonnement.
